De Vinlandkaart

In Amerika wordt in oktober Columbus Day gevierd. Men stelt zich daarbij voor dat een Italiaan uit Genua met de naam Cristoforo Colombo op 12 oktober 1492 de eerste mens was die Amerika ontdekte. Maar niet alle Amerikanen denken op die dag aan Cristoforo (1451-1506). Een deel van hen noemt de gebeurtenis Indigenous Peoples Day en denkt dan aan de mensen die al tienduizenden of mogelijk zelfs al honderdduizend jaren geleden vanuit Oost-Azië arriveerden op het continent dat nu Amerika heet. En dat die Aziaten dus eigenlijk de ontdekkers waren. Het grappige is dat Cristoforo zichzelf ook niet als de ontdekker van een continent beschouwde maar als een zeeman die de westelijke route van Europa naar Indië had gevonden. Pas na zijn dood is hij tot ontdekker van Amerika uitgeroepen. En dat terwijl de naam ‘Amerika’ ten tijde van zijn overlijden nog niet bestond. Die naam is voor het eerst gebruikt door een Duitse cartograaf met de naam Wilhelm Waldseemüller (ca.1470-1520) omdat hij van mening was dat Amerika was ontdekt door een Italiaan uit Florence (Firenze) die Amerigo Vespucci heette. Maar ook Amerigo is waarschijnlijk gestorven vóór dat hij kon ervaren dat een groot deel van de wereld zijn voornaam zou gaan dragen. Er zijn ook nog Amerikanen die de gedenkwaardige dag Leif Eriksson Day noemen. Zij zijn van mening dat niet Cristoforo of Amerigo of de indigenous peoples Amerika hebben ontdekt, maar dat het door een IJslander met de naam Leif Eriksson is gedaan.

Degenen die Leif Eriksson als de ontdekker van Amerika aanwijzen hebben zich ongeveer een halve eeuw lang gesteund gevoeld door de Vinlandkaart[1]. Volgens IJslandse sagen heeft men rond het jaar 1000 vanuit Groenland naar het zuidwesten varend een land ontdekt waarin het goed toeven was en waar zelfs druiven groeiden waar wijn van gemaakt kon worden. De ontdekkers noemden het land daarom simpelweg Vinland (Wijnland). Omdat hierdoor de positie van Columbus als ontdekker van Amerika in gevaar kwam werd de aanspraak van de IJslanders bestreden, ondanks het feit dat er aan de oostkust van Canada op het uiterste puntje van New Foundland, op een plek die L’Anse aux Meadows heet, materiaal is gevonden dat op een Scandinavische nederzetting uit de tijd van Leif Eriksson zou kunnen wijzen. De IJslandse saga’s lijken een historische achtergrond te hebben.

De Vinlandkaart - nagetekend

De Vinlandkaart werd in de herfst van 1957 door ene Larry Witten, een Amerikaanse handelaar in oude boeken en kaarten, gekocht van een Italiaanse concurrent[2]. Dat was een spannend moment in een tijd dat er nog veel buit uit de 2e wereldoorlog in omloop was. Behalve een vervalsing kon men ook iets kopen dat later gestolen bleek te zijn. Het was ook een opwindende tijd door de lancering van de Russische Spoetnik, gelanceerd op 4 oktober (dierendag). Deze eerste ‘kunstmaan’ maakte zichzelf bekend door op zijn rondjes om de aarde een radiosignaal (gepiep) uit te zenden. Acht jaar later ontstond er weer enige opwinding toen op of rond Columbus Day van het jaar 1965 in de pers bekend werd gemaakt dat er een oude kaart was gevonden die de ontdekking van Amerika door Leif Eriksson leek te bevestigen.

Wanneer noemt men iets een kaart? Het woordenboek van Van Dale (1999) heeft meer dan een kolom nodig om dat uit te leggen en komt daarin tot 8 verschillende betekenissen van het woord. Nummer 6 is de betekenis die hier is bedoeld: “blad met een schematische, verkleinde voorstelling van de aarde of een deel daarvan”. Helaas voldoet de Vinlandkaart onvoldoende aan deze beschrijving. Ze is weliswaar een blad met een schematische voorstelling, maar die lijkt niet op de aarde of een deel daarvan. De weinige keren dat de kaart in een boek over de geschiedenis van de cartografie wordt afgebeeld[3] lijkt ze meer op een aan twee zijden kapot geslagen aardappel. Maar er waren mensen die er toch een kaart in zagen. Op het nagetekende exemplaar hierboven is geprobeerd om de kaart wat duidelijker te maken door continenten en eilanden grijs te kleuren en rivieren en teksten weg te laten. Alleen de in dit artikel genoemde eilanden zijn er van hun naam voorzien.

Over deze ‘kaart’ hebben deskundigen ongeveer een halve eeuw gediscussieerd voordat ze tot de conclusie kwamen dat het een vervalsing uit de 20e eeuw is. Net zoals bij de vervaardiging van de pseudo-Ptolemaeuskaart zijn er op de Vinlandkaart opvattingen uit verschillende tijdperken bij elkaar geharkt. De pseudo-Ptolemaeuskaart is echter geen vervalsing, maar een stuk huisvlijt uit de Late Middeleeuwen. Van iemand die een geografische voorstelling van de wereld wilde maken. Helaas heeft die voorstelling veel grotere gevolgen gehad dan de Vinlandkaart. Iedereen was zo onder de indruk van pseudo-Ptolemaeus dat de ontwikkeling van echte geografische kaarten er lang hinder van heeft ondervonden en dat onze geschiedenis van de cartografie op een belangrijk punt nog steeds onjuist is. Want er zijn heel veel mensen die geloven dat de kaart van pseudo-Ptolemaeus in de eerste eeuwen van onze jaartelling is gemaakt en meer dan duizend jaar lang is genegeerd totdat men het document in de Late Middeleeuwen plotseling interessant ging vinden. Er is geen enkel boek over de geschiedenis van de cartografie waarin een poging wordt gedaan om aan dit zotte denkbeeld een einde te maken. Maar met zo’n voorbeeld kreeg de Vinlandkaart ook een kans.

In vrijwel elk boek over de geschiedenis van de cartografie duiken ook de bekende middeleeuwse ‘mappae mundi’op. Het zijn voorbeelden van middeleeuwse religieuze schilderkunst die in geen enkel opzicht doen denken aan een geografische kaart. ‘Kaarten’ die gemaakt zijn aan de hand van beschrijvingen in de Bijbel of van de Odyssee, of door Herodotus, Griekse denkers, Alexander de Grote, middeleeuwse Arabische geleerden of vrome monniken, horen niet thuis onder het begrip cartografie. Ook de Peutinger-kaart niet, want dat is evenmin een echte geografische kaart. Een geografische kaart is niet gebaseerd op artistieke inspiratie of levensbeschouwelijke overwegingen, maar op wiskundige principes en toepassing van instrumenten: kompas, meetketting, waterpas, meettafel, jacobsstaf, enzovoort.

De geschiedenis van de cartografie begint omstreeks het jaar 1300 met zeekaarten[4]. Als een soort fysieke grenspaal in de tijd kan men de oudste van de (ons tot op heden bekende) zeekaarten uit die periode aanwijzen: de Carta Pisane[5], waarmee men een deel van de Middellandse Zee kon bezeilen. Mits er gebruik gemaakt werd van een goed kompas plus kennis en ervaring op het gebied van de zeevaart. Echte landkaarten bestonden in die tijd nog niet en kwamen pas in de 16e eeuw op. Het grote verschil tussen zee- en landkaarten zit in het feit dat men op zee lange tijd in een rechte lijn kan varen zonder obstakels tegen te komen. Op het land is het in de regel niet mogelijk om zich langdurig in een rechte lijn te verplaatsen. Op oude kaarten springt het verschil onmiddellijk in het oog. Op een landkaart krioelt het van de dorpen, steden, kastelen, meren, bossen en rivieren, terwijl op de zeeën hooguit wat tekeningen van zeemonsters en schepen zijn te zien. Zeekaarten lijken hiervan een soort fotografisch negatief. Daar is op het land niets te beleven, met uitzondering misschien van afbeeldingen van vlaggen of inheemse dieren. Maar de kusten zijn omzoomd met namen van havenplaatsen en de zeeën zijn gearceerd met een wirwar van kompaskoersen. Landkaarten en zeekaarten hebben hun eigen problemen, maar bij het gebruik van beide kan een kompas niet gemist worden. Men mag wel stellen dat een kaart zonder hulp van een kompas geen praktische, maar hooguit educatieve waarde heeft. Dat betekent ook dat de ontdekking van het aardmagnetisch veld en het onderzoeken daarvan met behulp van een kompas rond 1300 een aanvang nam[6]. Waarschijnlijk zelfs enige decennia eerder, want voor het maken van een goede zeekaart was in die tijd zeer veel informatie nodig en een organisatie die de informatie tot een kaart verwerkte. Die informatie bestond uit beschrijvingen van zeereizen, met beginpunt en eindpunt, begindatum en einddatum, de avonturen onderweg: kompaskoersen, snelheid (geschat met behulp van een ’log’), weersomstandigheden, stromingen enz. Later noemde men zo’n verzameling gegevens een logboek; de tegenhanger van de moderne flightdatarecorder (‘zwarte doos’). Dat al deze activiteiten aan onze aandacht en voorheen ook aan de aandacht van niet zeevarende tijdgenoten is ontgaan hoeft geen verbazing te wekken. De gegevens zullen vooral uit de commerciële vaart afkomstig geweest zijn en waren geld waard. Wie de beste kaarten had kon het snelste en veiligste werken, liep de minste risico’s en kon het meeste verdienen. Men ging die kennis dus niet gratis en aan iedereen verstrekken.

De Vinlandkaart zou volgens ouderdomsbepaling van het perkament uit het midden van de 15e eeuw stammen. Wat dat betreft zou de kaart dus al getekend kunnen zijn vóórdat Columbus Amerika had ontdekt. Maar er is met de inkt iets mis. Die bevat Anataas, een titaniumhoudend mineraal waarvan men zegt dat het pas sinds ca. 1920 in de handel is[7]. Dat zou het ontstaan van de kaart naar de periode ca. 1920-1957 verschuiven. Maar dit gegeven bleek toch niet voldoende om een einde te maken aan de hoop op de ‘echtheid’ van de Vinlandkaart. Lang is gehoopt dat ze gebaseerd was op kennis die vóór de komst van Columbus al bestond.

Vinland, getekend in de linker bovenhoek van de Vinlandkaart, zou een eiland of ander deel van Noord-Amerika zijn. Dat blijkt uit een tekst op de kaart zelf. De vertaling ervan[8] luidt:

Overeenkomstig Gods wil, na een lange zeereis van het eiland Groenland naar het zuiden in de richting van de verst overgebleven verten van de westelijke oceaan, zuidwaarts koersend te midden van het ijs, ontdekten de reisgezellen Bjarni en Leif Erikson een nieuw land dat uitzonderlijk vruchtbaar was en waar zelfs druiven groeiden, en welk eiland zij Vinland noemden. Eric, gezant van de Heilige Stoel en bisschop van Groenland en naburige streken kwam in dat uitgestrekte en vruchtbare land aan in de naam van de Almachtige God in het jaar van onze gezegende pastoor Pascal, bleef daar lange tijd in zowel de zomer als de winter en keerde later terug naar het noordoosten in de richting van Groenland, waarna hij zijn leven hervatte in nederige dienstbaarheid aan zijn meerderen.

Met deze tekst wordt de kaart gekoppeld aan IJslandse saga’s[9] die over gebeurtenissen uit de decennia rond het jaar 1000 gaan, maar die pas in de dertiende of veertiende eeuw zijn opgetekend en in de achttiende eeuw voor het eerst (in het Latijn) zijn gepubliceerd[10]. Nu is er met de tekst op de kaart mogelijk iets niet in orde, want de IJslandse saga’s vermelden geen gezamenlijke reis van Bjarni en Leif Erikson. Maar dat bewijst natuurlijk niet dat zo’n reis nooit heeft plaatsgevonden. En aan de kaart is niet te zien waar Vinland in Noord-Amerika zou kunnen liggen. De literatuur is op dat punt nogal vaag. Het in de saga’s vermelde voorkomen van wijndruiven in Vinland geeft niet zo veel houvast, want we weten niet zeker op welke plaatsen die rond het jaar 1000 konden groeien. Het klimaat op Groenland was toen zodanig dat mensen uit Noorwegen en IJsland er een bestaan konden vinden, dus groeiden er aan de kust van Noord-Amerika misschien ook wel druiven op plaatsen waar dat nu niet meer kan.

De Vinlandkaart ziet er al bij de eerste kennismaking verdacht uit. Het deel waar we het eerst naar kijken, de Middellandse Zee, vertelt ons dat de kaart na ca.1300 is gemaakt. Italië lijkt daar weliswaar niet erg op een laars maar de ligging van Sicilië, Corsica, Sardinië en de Balearen komt ongeveer overeen met die op geografische kaarten. De Zee van Marmara is echter een rare slurf geworden die veel te ver naar het noorden uitsteekt. Scandinavië komt er slecht van af. Is met het eiland in de Oostzee Gotland bedoeld? De Botnische Golf ontbreekt. Maar er zijn wel meer oude kaarten waarop Scandinavië er maar een beetje bij gefantaseerd is[11]. Inspanningen om geografische kaarten te maken zijn in noord-Europa duidelijk later begonnen dan in zuid- en west-Europa.

De cartograaf van de Vinlandkaart ging natuurlijk het liefst uit van een kaart die in de tijd van Leif Eriksson was getekend, maar zeekaarten van rond het jaar 1000 bestaan niet. Daar staat men vaak niet bij stil omdat bijna iedereen gelooft dat de contouren van Europa op de kaart van Ptolemaeus al sinds de oudheid bekend zijn. Die kaart stamt echter niet uit de oudheid maar uit de 15e eeuw. Groot-Britannië lijkt daarop niet erg op het echte Groot-Britannië en Scandinavië ontbreekt bijna geheel. In plaats daarvan toont de kaart er een paar eilandjes die Thile en Scandia heten Het geloof in pseudo-Ptolemaeus hielp in dit geval niet en er moest dus een andere basis voor de Vinlandkaart gevonden worden. De cartograaf zocht nu naar de meest primitieve kaarten die toch nog een herkenbaar beeld van west-Europa gaven en kwam daardoor onvermijdelijk terecht bij de wereldkaart van Andrea Bianco[12], een kaartenmaker die niet hoog aangeslagen wordt en waarover ook niet veel bekend is. Op Wikiwand lezen we over hem:

“De atlas van Bianco uit 1436 stond in de traditie van Ptolemaeus en van de middeleeuwse mappae mundi, terwijl hij ook observaties van zeevaarders probeerde te integreren. Deze drie invloeden stonden naast elkaar zonder dat het conflict ertussen werd opgelost”.

Dat is een beleefde manier om te zeggen dat Bianco er een potje van maakte en dat men van zijn kaarten niet onder de indruk is. Het Europese deel van de Vinlandkaart komt overeen met de wereldkaart van Andrea Bianco. Alleen ontbreken daar de eilanden IJsland, Groenland en Vinland. Voor sommige lezers zullen de eilanden van de zalige Brandaan of Branziliae nieuw zijn. Er bestaat een kaart van Bianco[13] waarop deze eilanden Isla de La man Satanaxio (de Satanazes, Duivelseiland) en Isla d’Antilla heten. Dit soort namen komt men op oude zeekaarten vaker tegen; meer daarover is te vinden in het boek dat in SEMafoor 19.3 op p.15 werd aanbevolen[14].

Hoewel men bij het bestuderen van de Vinlandkaart al allerlei elementen tegenkomt die aan de ‘echtheid’ ervan doen twijfelen is het tot hier moeilijk om het vonnis ‘vals’ te kunnen vellen. Dat is natuurlijk ook de reden dat er ruim een halve eeuw over gepraat moest worden. Uiteindelijk zijn het moderne technieken die de doorslag hebben gegeven: gepolariseerde lichtmicroscopie (PLM), electronenmicroprobe-analyse (EMA), röntgendiffractie (XRD) en transmissie-electronenmicroscopie (TEM). Daarmee is de wetenschap tot het volgende oordeel gekomen (zie de Wikipedia-pagina van noot 1):

“In 2021 werd definitief vastgesteld aan de hand van verder onderzoek naar de samenstelling van de inkt dat het een falsificatie betreft uit de jaren twintig of daarna”.

Maar zijn die technieken echt nodig om aan te tonen dat de Vinlandkaart een vervalsing is? In de literatuur over de kaart komt men herhaaldelijk een vraag over Groenland tegen die onbeantwoord blijft. Hoe is het mogelijk dat de tekening op de Vinlandkaart – even afgezien van de afmetingen – zo veel lijkt op de werkelijke omtrekken van dat eiland? Groenland is het grootste eiland van de wereld. Ongeveer 3,7 maal zo groot als Madagaskar. Eenentwintig keer zo groot als IJsland en vijftig keer zo groot als het moederland Denemarken. Schiermonnikoog past er 10.880 keer in[15]. Dat is aan de Vinlandkaart niet te zien. Daar lijken de verhoudingen helemaal zoek te zijn. In de Bos schoolatlas van 1912 staat een kaart[16] die de verhoudingen op het noordelijke deel van de aarde realistischer weergeeft. Hieronder een fragment:

De verhoudingen op het noordelijke deel van de aarde (Bos schoolatlas van 1912)

Op oude kaarten is Groenland nooit een eiland. Waarom op de Vinlandkaart dan wel?

Maar de Vinlandkaart is geen echte geografische kaart doch een soort mappa mundi. Met een kenmerk dat pas na 1892 op geografische kaarten verschenen kan zijn: Groenland als eiland. Vóór de 20e eeuw is de kustlijn van Groenland nooit nauwkeurig in kaart gebracht en op oude kaarten is Groenland nooit een eiland. Zie bijvoorbeeld het fragment van een atlaskaart uit de 19e eeuw hiernaast[17]. Pas tijdens zijn expeditie van 1891/1892 kwam de beroemde poolreiziger Robert Peary (1856-1920) er achter dat Groenland een eiland is[18]. Vóór 1892 wist niemand dat.

De Vikingen hebben wellicht hier en daar de oostkust van Canada bezocht en misschien ook nog wel een deel van de kust van de Verenigde Staten, maar de Vinlandkaart ontstond dus na 1892, vier eeuwen ná de komst van Cristoforo Colombo.